Een Missa in Mysterium is het doen celebreren van een gezongen Gregoriaanse mis volgens een bepaalde aanpak. Het concept is bedacht door Herman Finkers die tevens projectleider is bij het te organiseren vervolg op deze Missa. Essentieel bij dit concept is dat ‘het volk’ veel van de Gregoriaanse gezangen kan meezingen en dat er steeds een groep scholieren bij wordt betrokken met wie van tevoren de gezangen worden ingestudeerd.Veel aandacht wordt besteed aan ‘het Pulchrum’, het schone.

Via de schoonheid van het ritueel, de verstilde Gregoriaanse muziek, de inhoud van de gezongen teksten, en niet in de laatste plaats door de actieve muzikale deelname van de kerkgangers, wordt contact gezocht met God en het Eeuwige. 

​

Een Missa in Mysterium is dus niet een samenkomen om met elkaar te luisteren naar de boodschap, het is geen informatieve bijeenkomst. Het is een samenkomen om met elkaar een kunstzinnig, verstild eerbetoon te brengen aan het Mysterie van de Liefde; ook wel aangeduid als het Christus-mysterie, vandaar de titel: Missa in Mysterium. Dat het ritueel en de teksten bepaald niet inhoudsloos zijn spreekt voor zich, maar een nadere evangelisatie wordt helemaal aan de schoonheid van het ritueel overgelaten; er is wel een preek maar die staat afgedrukt in het misboekje en wordt niet uitgesproken.

De titel Missa in Mysterium (‘Mis gericht op het mysterie’), is een bewust gekozen pleonasme. Immers, elke Heilige Mis is in feite gericht op het mysterie. In de praktijk straalt het er echter niet altijd van af. In de bekende drieslag Verum, Bonum, Pulchrum (het Ware, het Goede en het Schone) is het Pulchrum in de liturgie sterk op de achtergrond geraakt. Voor het Tweede Vaticaans concilie werd er veel aandacht besteed aan de vorm en de uitvoering maar dat was beperkt tot de clerus en de andere bedienaars aan het altaar. De kerkgangers woonden het geheel bij en maakten geen deel uit van het ritueel. Terecht heeft Vaticanum II gesteld dat het volk bij de ritus betrokken moest worden. Dit is in de praktijk echter ten koste gegaan van het Pulchrum. De nadruk kwam sterk te liggen op de boodschap, Evangelisatie en wereldverbetering, kortom, het Verum en het Bonum. Het Schone werd teveel gezien als een overbodige franje. In een MiM wordt vooral aandacht besteed aan het Pulchrum. Het ritueel wordt benaderd zoals een opera benaderd wordt. Elke handeling, ieder atribuut, kledingstuk, evenals de perfecte uitvoering van de zang is van wezenlijk en evident belang. De kerkgangers zijn hierbij geen toeschouwers kijkend naar een voorstelling die zich afspeelt op het priesterkoor maar maken actief deel uit van de opera. De gehele kerk is het podium en de kerkgangers vormen het grote operakoor. De professionele schola is het kleinere ensemble dat de wat meer solistische werken voor haar rekening neemt. Er wordt verder niet geëvangeliseerd. Het ritueel en de voorgeschreven gezangen en lezingen doen het werk.

Zo wordt gehoopt de vanzelfsprekende band die er door de eeuwen heen altijd was tussen kerk en kunst weer te herstellen. Weliswaar op een moderne wijze en zonder de nare bijwerkingen van weleer, maar niettemin een herstel.

Bij de enorme kunstschat die de kerk de afgelopen 1500 jaar heeft nagelaten neemt het Gregoriaans, als bakermat van al onze westerse muziek, wel een heel bijzondere, zo niet de belangrijkste plaats in. De ontwikkeling van het Gregoriaans en die van de liturgie zijn niet los van elkaar te zien, verweven en verstrengeld als ze met elkaar zijn. Vandaar dat bij een MiM alle muziek Gregoriaans is.

​

Ook de ondertitel: Meezingen met een Gregoriaanse hoogmis is een pleonasme, omdat in feite elke Gregoriaanse mis bedoeld is om voor een groot deel gezongen te worden door het volk. In de praktijk echter wordt de kerkgangers hiertoe weinig kans gegeven.

Hieronder staan de uiterlijke kenmerken van een MiM op een rij:

• De mis wordt geheel gezongen, inclusief de lezingen. Een lector, staand bij een microfoon op een half verborgen plek op het priesterkoor, geeft, in een bepaalde cadans, door de gezongen lezingen heen, de vertaling in de volkstaal. Eventueel in een erkende minderheidstaal als het Fries, het Nedersaksisch of het Limburgs.

• Zowel de priester als de schola zijn zangers van een hoog professioneel niveau. Wanneer een religieus muziekstuk, bijvoorbeeld de Mattheus Passion, op een matig niveau wordt gezongen zullen de toehoorders niet worden geraakt. Ook een Gregoriaanse mis is (o.a.) een religieus muziekstuk.

• De mis is geheel in het Latijn, behoudens de vertalingen die tussen of tijdens de gezangen worden gesproken. De vertalingen die door de lector worden gesproken zijn: de tekst van de lezingen en het Evangelie. De lector draagt deze voor terwijl de schola respectievelijk de priester, de lezing cq het Evangelie in het Latijn reciteert. Verder wordt de tekst van elk propriumgezang door de lector uitgesproken voorafgaand aan het gezang zelf. De organist of een andere muzikant improviseert door de declamatie heen op de melodie van het Gregoriaanse gezang. Hierdoor gaan de oren van de aanwezigen alvast staan naar de modus van het gezang. Als de lector klaar is met zijn declamatie rondt de organist af.

• Alle muziek die deel uitmaakt van het misformulier van die dag (formules, gebeden en gezangen), is Gregoriaans. Een enkel  tussengezang kan meerstemmig en niet in het Latijn zijn.

• Vooraf worden middelbare scholieren benaderd en verzocht de gezangen en formules ‘voor het volk’ in te studeren en mee te zingen met de Gregoriaanse mis. Dat instuderen gaat middels een instructiefilmpje gemaakt door Herman Finkers en een Gregoriaanse les, gegeven door Wishful Singing.

• De kerkgangers worden eveneens verzocht de gezangen-en-formules-voor-het-volk in te studeren middels het instructiefilmpje dat te vinden is op youtube en de site www.missainmysterium.nl Ook een app zal worden ontwikkeld waarmee scholieren en de overige bezoekers de gezangen kunnen instuderen.

• In de misboekjes wordt alle muziek van de gezangen en formules die bestemd zijn om door ‘het volk’ te worden (mee)gezongen, afgedrukt in notenschrift.

• In de misboekjes zijn uitvoerige regie-aanwijzingen afgedrukt, zodat de kerkgangers weten wanneer ze moeten staan, zitten, buigen etc. De kerkgangers zijn bij een Missa in Mysterium immers geen toehoorders bij een spirituele lezing, noch bezoekers van een concert, maar deelnemers aan een opera. Bij een MiM wordt alle accent gelegd op een zo esthetisch en muzikaal mogelijk verantwoorde uitvoering van de vorm. De kerkgangers zitten dus wel in de kerkbanken maar hebben eigen Gregoriaanse zangpartijen en zingen die vanuit de kerkbanken mee. Meer dan eenderde van de muziek wordt zo (mede) gezongen door de kerkgangers.

• De preek (homilie) wordt niet uitgesproken maar staat afgedrukt in het misboekje, na het Evangelie. Terwijl de kerkgangers de preek lezen is het stil of zingt de schola een passend muziekstuk. Dat hij wel geschreven staat maar niet wordt gezegd is om elke persoonlijkheid uit het ritueel te halen. Zodat iedereen, priester, zangers, kerkgangers, lector, organist, opgaat, als het ware verdwijnt, in het ritueel. De preek mag, geheel volgens de voorschriften, niet moraliserend zijn en niet gaan over de kerkleer. Zij dient het onderlinge verband tussen de lezingen en de andere teksten te duiden. Geen uitleg van het Mysterie -dat zou immers het einde van het Mysterie zijn- maar een zodanige duiding van de teksten dat een daadwerkelijke omgangsvorm met dat Mysterie voelbaar wordt gemaakt.

• Bij de vredewens is het gebruikelijke handenschudden vervangen door een lichte buiging van het hoofd waarbij men in stilte iedereen de vrede wenst.

• Al het Gregoriaans wordt a capella gezongen, met hooguit een bourdon-instrument als ondersteuning. 

• Het orgel heeft een andere rol dan gebruikelijk. Het begeleidt niet de volkszang, noch de zang van de priester en de schola; het speelt, voorafgaand aan elke propriumgezang (gezang dat specifiek voor die dag is), een korte improvisatie op de komende melodie, in de kerktoon van dat gezang. Niet met een akkoordenschema maar op de vroeg-middeleeuwse manier. In plaats van een orgel kan dit ook een ander instrument of zelfs een muziekensemble zijn. Door deze improvisatie heen spreekt de lector de vertaling van het komende gezang uit. Als de tekst is uitgesproken zwijgt het orgel en kan de schola gelijk in de juiste kerktoon en op de juiste toonhoogte inzetten. Tijdens het eucharistisch gebed wanneer na de consecratie de priester niet verder zingt maar de tekst spreekt, speelt het orgel zachte muziek die oproept tot verstilling en mystiek. Na de gezongen voorbeden volgen de gesproken intenties. Deze worden begeleid door het orgel, op een zodanige manier dat het de concentratie op de intenties vergroot. Op deze manier wordt de muziek nergens onderbroken, ook niet wanneer er -kort- gesproken wordt in plaats van gezongen. Wel zijn de gebruikelijke momenten van stilte in de Mis ingebouwd. Verder kan het orgel voorafgaand aan de mis en na afloop spelen.

• Het altaar is aan het begin van de mis helemaal kaal en wordt pas gedekt bij de Dienst van de Tafel. Na de communie wordt het altaar weer geheel ontbloot.

• Voor de Mis begint brengt een misdienaar of diaken, vanuit het middenpad gelopen, een brandende wierookschaal op het kale altaar. Hij/zij buigt voor het altaar, draait zich om en zingt: Levate! Dan wordt er aan de bel getrokken of op een gong geslagen en gaat iedereen staan. Het ritueel begint.

• De schola staat niet tijdens de hele Mis op een en dezelfde plek maar heeft een eigen choreografie, waarbij ze de hele kerk gebruikt. Dit om te benadrukken dat de gehele kerk en alle kerkgangers actief deelnemen aan de ritus.

• Tot aan de eerste lezing staan priester, schola en acolieten voor het altaar ad oriëntem. (Met gezicht naar het Oosten.) Eventueel kan dit ook aan het oude hoofdaltaar zijn.

• Het evangelieboek wordt aan het begin van de Mis op een standaard aan het begin van het middenpad geplaatst, om bij het Alleluia in processievorm te worden opgehaald.

• Er wordt op gepaste momenten gebruikt gemaakt van effecten als organum-zingen, zoemtonen leggen onder de gezongen gebeden van de priester of het zingen in echo-vorm bij een formule.

• Een zanger, diaken of de schola zingt geregeld ‘levate’ dan wel ‘flectamus genua’ of ‘inclinate vos ad benedictionem’, om aan te geven dat men kan gaan staan, knielen, dan wel buigen voor de zegen.

• Indien een welkomstwoord, of een korte, uitgesproken bezinning gewenst wordt, kan dit voorafgaand aan de mis. Dus niet na de Introïtus, zoals gebruikelijk is, maar vóórdat de bel ten teken van aanvang klinkt.

Herman Finkers, 2017